صنایع دستی برای هر کشوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است از مسائل مالی، اقتصادی و نقشی که این صنعت در حوزه اشتغال‌زایی دارد که بگذریم، صنایع دستی شناسنامه یک کشور تلقی می‌شود، به گونه‌ای که می‌تواند روایت‌گر یک داستان باستانی از تمدن یک کشور و ملت باشد که قطعا ارزش فراوانی دارد.

تاریخچه روز جهانی صنایع دستی

بعد از آن که کشورهای پیشرفته پس از جنگ جهانی دوم صنایع دستی را با رویکرد هنری و فرهنگی مورد توجه قرار دادند، نخستین همایش جهانی در این زمینه در 10 ژوئن سال 1964 میلادی در نیویورک برگزار شد. در این همایش شماری از اساتید دانشگاه، هنرمندان و صنعتگران و... از 40 کشور جهان شرکت داشتند.

در پایان این همایش، تاسیس"شورای جهانی صنایع دستی"، به عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب ‌شد و دبیرخانه آن را در شهر آمستردام کشور هلند تعیین کردند. قرار بر این بود که این شورا اهداف زیر را دنبال کند:

• تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها با توجه به زمینه‌های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو
• حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده‌ای از حیات فرهنگی ملت‌ها
• ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان

ایران نیز در سال ۱۳۴۷ خورشیدی برابر با ۱۹۶۸ میلادی به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه‌ فعالیت خود را آغاز کرد.

قدمت صنایع‌دستی در ایران

هیچ‌کس نمی‌تواند این موضوع را انکار کند که کشورمان از دیرباز تا کنون به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین صادرکننده‌های هنردستی در جهان شناخته شده‌است. به‌گونه‌ای که تمام متخصصان این حوزه در سرتاسر جهان معتقدند ایران با تمدنی دیرینه و هنر فاخر خود حرف اول را در این حوزه می‌زند. آنچه صنایع‌دستی کشور ما را از سایرین متمایز کرده، آثار متفاوتی است که بیانگر فرهنگ قومی و ملی متکثر کشورمان است که توجه به آن خالی از لطف نیست

انواع زیورآلات، ظروف، میناکاری، معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌سازی، ساخت محصولات فلزی و آلیاژها، حصیربافی، دست‌بافی، منبت‌کاری، کنده‌کاری و نازک‌کاری روی چوب، خراطی، حکاکی و تراش روی سنگ، فلزات و آلیاژها، کاشی‌گری، تولید فرآورده‌های پوست و چرم، شیشه‌گری، کوزه‌گری، سفالگری، سرامیک‌کاری، نمدمالی، ملیله‌کاری، چاپ‌های سنتی و بافتنی از مهمترین صنایع‌دستی کشورمان محسوب می‌شوند.

صنایع دستی | راهی برای ورود به دنیای اقوام و ملت ها

آدمی مجالی برای بازدید و شناختن تمام فرهنگ‌ها و اقوام ندارد اما روح و ذهن کنجکاوش هر روز آرزوی دیدار و شناخت فرهنگی جدید را در سر می‌پروراند. دیدن صنایع دستی و هنرهای کاربردی را می توان یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای شناخت اقوام دانست؛ چرا که این آثار از اعماق فرهنگ و باورها خلق می‌شوند. هنرمند خلاق، با روحی قومی و ملی و با عشق به بافتِ فرهنگی خود، شروع به خلق اثرش می‌کند تا با مواد اولیه موجود، رنگ‌ها و تزیینات دوست‌داشتنی و جلوه‌های برخاسته از باورها و آرزوهای سرزمینش را به نمایش بگذارد.

تفاوت هنر سنتی با صنایع دستی

هنرهای سنتی ( traditional art ) ؛ بخشی از فرهنگ بومی، افکار، دانش، شرح وقایعی از دوران تاریخ و مهارت قومیت خاصی از مردم است که در طول سال‌های مختلف، نسل به نسل منتقل شده است شکل گرفته است. صنایع دستی ( handicraf ) ؛ بخش تثبیت شده هنر های سنتی است که در غالب صنعت به طیف و تولید گسترده تر و متمرکز دست مییابد. هنر های سنتی شامل تمام هنر های هر اقلیم ( نمایش، نقاشی...) و صنایع دستی (سفال، میناکاری، فرش بافی ...) شامل ساخت آثار کاربردی تر است و تولید و ارائه توسط دانش انسان و توانایی دست انسان و برای استفاده انسان است. داشتن جنبه هنری، تفاوت و مرز بین هنرهای سنتی و صنایع دستیرا مشخص میکند.

ویژگی­ های صنایع دستی

هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمی توان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی را جزو صنایع دستی قلمداد کنیم باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

1-  نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت (داشتن بار فرهنگی)

2- عدم نیاز به سرمایه‌­گذاری کلان در مقایسه با سایر رشته­ های صنعتی

3- قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی جوامع عشایری)

4- سهولت در ایجاد مراکز تولید

5- دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر

6- خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی

7- کمک به رشد و توسعه اقتصادی

8- داشتن زمینه‌های مناسب جهت صادرات

فارس کهن دیار صنایع دستی و هنرهای سنتی

ایران به لحاظ تنوع تولیدات صنایع دستی با داشتن بیش از ۳۰۰ رشته، یکی از پرتنوع‌ترین کشورها در جهان است و استان فارس هم به واسطه تنوع نژادی، پهنای جغرافیایی، سابقه تاریخی و جوامع مختلف شهری، روستایی و عشایری با دارا بودن بیش از ۱۲۰ رشته هنرهای سنتی و محصولات صنایع‌دستی یکی از مهم‌ترین نقاط در ایران محسوب می‌شود.

هم اینک از ۱۲۰ رشته صنایع دستی فارس، ۸۰ رشته همچنان فعال است و هنرمندانی در زمینه‌های قالی‌بافی، گلیم‌بافی، گبه‌بافی، خاتم‌سازی، ساخت سازهای سنتی، سفالگری، سرامیک‌سازی،  لباس‌های محلی، معرق چوب، منبت سنتی، کاشی هفت‌رنگ، قلم‌زنی، و ... فعال هستند و کارگاه‌هایی در نقاط مختلف استان، به آموزش علاقه‌مندان دایر است.

مزایای توجه به رشد صنایع دستی

صنایع‌دستی علاوه‌براینکه بیانگر فرهنگ و هنر یک کشور و قوم خاص است، با فراهم آوردن شرایطی برای حضور موثر و خلاق انسان در خلق یک اثر هنری موجب ایجاد فرهنگ شاگردی و اوستا کاری می‌شود که قطعا تاثیر بسزایی در سطح فرهنگ و اخلاقیات یک جامعه دارد. علاوه‌براین، ضمن ایجاد اشتغال برای جوامع بومی به بهبود اقتصاد و ارتقای سطح زندگی این افراد نیز کمک شایانی می‌کند.چراکه، توجه به این صنعت با کمک به توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و سرمایه‌گذاری موجب رشد اقتصادی و دستیابی به هدف‌های دولت در کشوری مانند ایران می‌شود.

ارزش افزوده بالا، سرمایه اندک، استفاده از مواد اولیه  داخلی، خانگی بودن مشاغل و غیره از مزایای مهم فعالیت در حوزه صنایع دستی است.

سهم فارس از اقتصاد صنایع دستی

استان فارس و شیراز به عنوان مرکز آن شهر جهانی صنایع دستی هنوز نتوانسته آنگونه که باید جای خود را در اقتصاد فارس باز کند.

نبود شناخت کافی پیرامون بازاریابی نوین در صادرات این محصولات، عدم توجه به سلیقه مشتری داخلی و بین‌المللی، بسته‌بندی و قیمت‌گذاری نامناسب صنایع‌دستی، تولید صنایع‌دستی کپی شده توسط چینی‌ها که با قیمتی بسیار ارزان در بازار وجود دارد و بسیار از موارد دیگر چالش‌هایی است که در این حوزه با آن مواجه هستیم.

غیر اقتصادی بودن تولیدات هنرمندان صنایع دستی شیراز و فارس در رقابت با دیگر استان‌های فعال این حوزه مانند اصفهان و تعهد و تعصب هنرمندان فارسی به تولید و ارائه محصولی با بهترین مواد، بیشترین کیفیت و هنرنمایی تمام یکی دیگر از چالش های پیش روی اقتصاد صنایع دستی فارس است.

در واقع استادان صنایع دستی فارس بهترین‌ها را تولید می‌کنند و این متناسب با جیب همه مخاطبان این تولیدات حتی گردشگران خارجی نیست و برای تولید اقتصادی باید تفاوت‌های طبقاتی را در نظر گرفت و ضمن تولید با کیفیت‌های متفاوت و متناسب با توان مالی اقشار مختلف جامعه، زمینه را برای خرید عموم مردم فراهم کرد...

مقوله صادرات یکی از مهم‌ترین خلاءهایی است که این حوزه در فارس با آن مواجه است. درحالی‌که صادرات صنایع‌دستی می‌تواند برای استان ارزآوری داشته و همچنین در اشتغال‌زایی نیز موثر باشد و از همه مهمتر فرهنگ و هنر ما را در سطح بین المللی توزیع کند.

اما صنایع‌دستی که برای حضور بین‌المللی نیاز به حمایت دولت دارد و در شرایط کنونی اگر انتظار تحول در این حوزه را داریم باید بتوانیم بازاری مناسب برای فروش آنها ایجاد کنیم که تحقق این امر به همگرایی در بین تمامی دست‌اندرکاران این حوزه و توجه به برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در سطح کلان جامعه نیاز دارد.

وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برای بهبود اوضاع این حوزه به بازتعریف ساختارهای مربوط به صادرات فرهنگ و اقتصاد فرهنگ نیاز دارد.

نقش هنرمندان در توسعه صنایع دستی

در این میان بخش خصوصی هم وظیفه دارد، بیشترین سهم فعالیت‌ها را به خود اختصاص دهد. به این معناکه، با راه‌اندازی شرکت‌های بزرگ، تخصصی و رقابتی و تقسیم حوزه‌های جغرافیایی فرهنگ پتانسیل‌های خود در این حوزه را پیدا کرده و تقویت کند.

علاوه بر انتقاداتی که متوجه دولت و مسوولان است، نقدهایی هم بر عملکرد هنرمندان وارد است؛ به‌گونه‌ای که با یک بررسی میدانی می‌توان به این نتیجه رسید که کاربردی نبودن صنایع‌دستی و عدم توجه به سلیقه مخاطب امروزی در طراحی محصول از مهمترین این انتقادات است. صنایع‌دستی در عصر حاضر نیاز به روح جدید و روزآمد کردن محصولات دارد که تحقق آن در گرو خلاقیت و هنر هنرمندان است.

علاوه‌بر این موارد، تزیینی شدن صنایع‌دستی چالش بزرگی را برای این هنر به‌وجود آورده که انتظار می‌رود با برنامه‌ریزی دقیق این چالش برطرف شده و صنایع‌دستی به عنوان یک مقوله کاربردی دوباره به زندگی مردم بازگردانده شود.

مهدی اسمعیلی کارآفرین موفق حوزه صادرات صنایع دستی در این باره معتقد است:

«بدون تردید رونق پایدار در حوزه گردشگری و صنایع دستی زمانی حاصل خواهد شد که توانمندیهای  گردشگری و صنایع دستی که برگرفته از هنرهای اصیل این مرز و بوم است در یک بسته واحد (تلفیقی)و در کنار یکدیگر تعریف شود چرا که هریک به دیگری معنا بخشیده و کامل کننده دیگری است.

بازاریابی در حوزه های ذکر شده نیز زمانی موفق خواهد بود که تابع اصالت خود بوده و از تقلید و کپی برداری پرهیز شود.

و در آخر اینکه: این فقط اصلی ها هستند که می مانند.»

تمامی صحبت‌های گفته شده جای تامل دارد، اما به‌راحتی قابل فهم است که زمانی می‌توان انتظار بهبود شرایط و رسیدن به وضعیت مطلوب در این حوزه را داشت که همه دست‌اندرکاران و بازیگران اکوسیستم در سطح خرد و کلان و در هر جایگاهی که هستند، نقش خود را در ایجاد تحول نظام تولید این محصولات به خوبی ایفا کنند.

صنایع‌دستی مزایا، چالش‌ها و راهکارهای رسیدن به شرایطی مطلوب به اختصار در این گزارش مورد بررسی قرار گرفت؛ در آخر یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که بدانیم و ایمان داشته‌باشیم که هرقدر پرچم پر افتخار صنایع‌دستی جمهوری اسلامی ایران برافراشته‌تر شود، نه تنها می‌توانیم فرهنگ و هنر غنی کشورمان را به جهانیان بشناسانیم بلکه، هنرمندان عزیز کشورمان نیز از رفاه و آینده بهتری برخوردار خواهند شد.

گردآوری و تنظیم: زینب ذاکری نیا

پایان پیام / 2369