تحلیل انتخابات

رقابت های انتخاباتی نیازمند تعریف مدل جدید مشارکت/ جایگاه احزاب در نگاه امام (ره)/ عدم مقبولیت لیست‌های سیاسی در میان مردم/ آیا مردم حق طبیعی خود را از صاحبان قدرت پس میگیرند؟

یادداشت تحلیلی انتقادی در خصوص انتخابات 

زینب ذاکری نیا/ فعال و منتقد فرهنگی اجتماعی 

انتهای قرن بیستم، ابرمردی از تبار شرق - امام خمینی (س) - بر اساس مبانی اسلام در حکومت، مدل نوینی از حکومت را به نام حکومت ولایی بیان کرد و به مرحله عمل درآورد که در عین توجه به امر اصیل ولایت الهی، جایگاه مناسب مردم را تبیین می کند. ایشان از سویی ولایت فقیه را امری دارای آثار مترقّی می دانست و از سویی دیگر آرای مردم را حتی در انتخاب نوع حکومت نافذ (ر.ک: صحیفه امام، ج ۱۰، ص ۵۲۶)

بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران در خصوص نقش مردم در حاکمیت می فرمود:

ما بنای بر این نداریم که یک تحمیلی به ملتمان بکنیم و اسلام به ما اجازه نداده است که دیکتاتوری بکنیم. ما تابع آرای ملت هستیم. ملت ما هر طور رأی داد ما هم از آنها تبعیت می کنیم. ما حق نداریم. خدای تبارک و تعالی به ما حق نداده است، پیغمبر اسلام به ما حق نداده است که ما به ملتمان یک چیزی را تحمیل بکنیم. (همان، ج ۱۱، ص ۳۴)

 جمع بین ولایت شرعی و رأی مردم، نقطه اوج نگاه امام (ره) است که نیاز به بررسی و روشنگری دارد. کسانی که نتوانستند این دو را در درون نظامی هماهنگ ببینند و نقش هر کدام را نسبت به دیگری کمرنگ دیدند دچار انحراف شده اند. نقش مردم از اساسی ترین موضوعاتی است که باید در تشکیل حکومت و بقایش به آن پرداخته شود.

بررسی جایگاه مردم از دیدگاه امام (ره) نشان می دهد که ایشان مردم را عظیم ترین پشتوانه و سرمایه برای نیل به اهداف بلند انقلاب اسلامی می داند. رهبری معظم انقلاب نیز در ادامه مسیر امام ره در حکمرانی درباره اهمیت جایگاه مردم میفرماید:

«بدون آراءِ مردم، بدون حضور مردم و بدون تحقّق خواست‌ مردم‌، خیمه‌ى نظام‌ اسلامى‌، سرِپا نمی‌شود و نمی‌ماند. البته مردم، مسلمانند و این اراده و خواست‌ مردم‌، در چارچوپ قوانین و احکام اسلامى است.«

این اندیشه کاملا منطبق بر اندیشه سیاسی اسلام است که به نظر مردم اعتبار داده شده؛ در اسلام رأى مردم در انتخاب حاکم و در کارى که حاکم انجام میدهد، مورد قبول و پذیرش قرار گرفته؛ لذا در تاریخ می‌بینیم که امیرالمؤمنین (ع) با اینکه خود را از لحاظ واقع منسوب پیغمبر و صاحب حق واقعى براى زمامدارى میداند، آن‌وقتى که کار به رأى مردم و انتخاب مردم میکشد، روى نظر مردم و رأى مردم تکیه میکند، یعنى آن را معتبر میشمارد و در نتیجه چندین سال خانه نشین میشود.

شاخصه های انقلابی گری

با این توضیح یکی از شاخصه های تدین و انقلابی گری و ولایی بودن احترام واقعی به جایگاه مردم و نقش آفرینی آنان در حاکمیت است. اما هم اکنون آسیب بزرگی که نظام با آن روبروست وجود برخی خواص سیاسی است که نتوانستند مقبولیتی بین مردم پیدا کنند و سعی دارند با حذف مردم و تکیه بر آرای اندکِ هم حزبی های خود قدرت خود را حفظ کرده و در حاکمیت باقی بمانند.

این افراد که گروه ها و تشکیلات مختلفی ایجاد کرده اند با گرایش های چپ و راست بنام مشروعیت احزاب و به تقلید از جوامع غربی به فعالیت می‌پردازند اما حتی در میان خود نیز صدای مشترکی ندارند و هر سالی که میگذرد عده ای از بدنه شان ریزش میکند. اما باید دید مشروعیت احزاب در اندیشه های امام ره چگونه بوده است؟

 تبیین جایگاه احزاب از دیدگاه امام

احزاب سیاسی در غرب به گروه های سازمان یافته ای اطلاق می شوند که خواهان مشارکت در قدرت و به چنگ آوردن آن هستند تا از این طریق بتوانند به اهداف خویش دست یابند.  تمایل فعالان سیاسی اوایل انقلاب به تشکیل احزاب، امام (ره) را وا داشت تا در مورد آن و فعالیت آن ها موضعی صریح و روشن اتخاذ کند.

در همین زمان بود که ایشان فعالیت احزاب را منوط به زیان نرساندن به جامعه اعلام کردند. بر طبق دیدگاه امام(ره) اصل تحزب یک امر پذیرفته شده می نماید و بحثی در مورد ضرورت یا عدم ضرورت حزب صورت نمی گیرد. اما مسئله مهم، ایدئولوژی، ویژگی ها و عملکرد احزاب است و عمده ترین تاکید امام خمینی ره در بررسی احزاب در ایران و دیگر کشورها حول این محور می چرخد.

امام بین حزب دولتی و دولتِ حزبی تمایز قائل شد و دولت حزبی را شکل پذیرفته و حزب دولتی را شکل مردود نظام حزبی اینگونه عنوان کرد: «قبل از این که دولت شما پیش بیاید، یک حزبی درست کنید و بعد هم حزب در مجلس به طوری که باید بشود، به طوری که قوانین اساسی و قانون اساسی و سایر قوانین اقتضا می کند، نماینده درست کنند و بعد هم آقای وزیر، نخست وزیر متکی به نمایندگانی که از حزب پیدا شد و از جمعیت و از خواستۀ مردم و این ها پیدا شد، بعد می شود یک دولت متکی به حزب.«

از دیدگاه امام احزاب باید در خدمت توده های محروم و منافع و مصالح جامعه باشند از این رو احزاب دولتی نمی توانند این آرزو را برآورده سازند. در واقع احزابی که برای دفاع از حقوق توده ها پدید می آیند، با آن دسته احزابی که به شکل ابزار اعمال خواسته های حکومت ایجاد می شوند، فرق دارند.

امام (ره) در سال 43 به ساختار دولتی داشتن و وابستگی احزاب به حکومت می تازد: هر حکومتی که بر سر کار می آید، حزبی تشکیل می دهد، «یکی حزب مردم درست می کند ... یک حزب ایران نوین ... هی حزب درست می کنند.» اما آسیبی که بسیاری از اندیشه های امام را پس از ایشان به انحراف کشاند باقی ماندن در الفاظ و دور شدن از مفاهیم بود. از دید امام احزاب و گروه هایی پذیرفتنی بودند که منافع مردم را تامین کنند و بر همین اساس دولت حزبی را تایید نمودند و برهمین اساس چنانچه احزاب بجای پیگیری حقوق مردم ابزاری برای تمامیت خواهی و تحقق منافع جمع محدودی شود این احزاب مشروعیت خود را از دست خواهند داد. 

بلوغ فکری مردم نتیجه نقش آفرینی مردم در حکومت دینی

بر طبق مفاهیم دین مترقی اسلام و تاکیدات رهبران جامعه، هدف از نقش آفرینی مردم در حکومت رشد فکری و بلوغ عقلی آن جامعه است با این رویکرد هر عملی از سوی احزاب و نخبگان که خلاف این هدف را دنبال کند و منجر به کمرنگ شدن نقش اجتماعی مردم شود در تضاد با مفاهیم دینی و ولایی است. اما هم اکنون شاهدیم برخی احزاب چون پیروزی شان منوط به مشارکت حداقلی و عدم آگاهی مردم است ماندن در قدرت را به خواست حاکمیت یعنی مشارکت حداکثری ترجیح می‌دهند. 

نقش نخبگان سیاسی در حاکمیت

اگرچه نخبگان سیاسی و خواص موظفند با ایجاد ساختاری شفاف با هدف مطالبه حقوق توده مردم به شناخت صحیح و رشد فکری مردم در انتخاب صحیح کمک نمایند، اما آنچه از برخی احزاب و گروه ها مشاهده میشود خلاف این رویکرد است.

عدم مقبولیت لیست‌های سیاسی در میان مردم

ساختار غیر شفاف، پیگیری منافع حزب به جای مطالبه حقوق مردم، دخالت در انتصابات، جلسات پشت پرده و لابی گری، عدم پاسخگویی نسبت به تصمیمات اشتباه، باج گیری از کاندیداها جهت اهداف حزب، اختلاف و تفرقه میان خود اعضا و مسائلی از این دست از جمله آسیب هایی بوده که تاکنون احزاب را از رویکرد اصلی خود منحرف نموده است. این آسیب ها موجب کاهش اعتبار اجتماعی، عدم مقبولیت و از دست رفتن جایگاه احزاب در میان مردم شده که لازم است تدابیری برای اصلاح آن توسط بزرگان اندیشیده شود.

بدیهی است این اعتماد زمانی باز میگردد که مردم حقیقتا احساس کنند نظر و رای آنها مهم و واقعی است نه اینکه تصمیم گیری ها پشت درهای بسته انجام شود و به آنها تحمیل گردد و آنها به صورت فرمالیته تنها عمله دست خواص جامعه باشند بدون آنکه شناختی از وقایع داشته و یا حتی فرصتی برای گفتگو با خواص پیدا کنند.

آیا مردم حق طبیعی خود را از صاحبان قدرت پس میگیرند؟

با این تصویری که در ذهن مردم به وجود آمده به نظر می‌رسد مردم از احزاب و پیگیری حقوقشان از طریق خواص ناامید شده اند و این بار قرار است متفاوت عمل کنند. اکنون باید دید ملتی که همیشه در بزنگاه های تاریخی درست و به موقع عمل کرده چگونه قرار است ضمن دفاع از کشورش، حق طبیعی خود یعنی نقش آفرینی واقعی در کشور و احساس ارزشمندی را از عده قلیلی از صاحبان قدرت و ثروت باز پس گیرد...