جهانی که گرمتر می‌شود و خانه‌هایی که محو می‌شوند

زمین جابه‌جا می‌شود، ما هم

به قلم: فاتیما انصاری

در ساحل چابهار، موج‌های خروشان دریای عمان هر روز چند متر به خانه‌های روستاییان نزدیکتر می‌شوند. مریم، مادر سه فرزند، درحالی‌که آخرین وسایلش را در گونی می‌گذارد، می‌گوید: «این خانه را پدربزرگم ساخت... حالا دریا آن را می‌بلعد.» او یکی از هزاران پناهنده اقلیمی ایران است؛ کسانی که نه به‌خاطر جنگ بلکه به‌خاطر خشکسالی، سیل و فرسایش خاک مجبور به ترک خانه‌هایشان شده‌اند. سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند تا سال ۲۰۵۰، ۲۰۰ میلیون نفر در جهان آواره‌ تغییراقلیم خواهند شد. 

فاجعه تنها محدود به ایران نیست. در جزایر تووالو در اقیانوس آرام، آب‌های شور به چاه‌های آب شیرین نفوذ کرده و مردم را مجبور به نوشیدن آب باران کرده‌ است. در ساحل عاج، خشکسالی بی‌سابقه، زمین‌های کشاورزی را به بیابان تبدیل کرده و هزاران نفر را به‌سمت اروپا رانده است. حتی در آمریکا، طوفان‌های شدید مانند «کاترینا» و «ساندرا» میلیون‌ها نفر را بی‌خانمان کرده‌اند. اما تفاوت اینجاست که در کشورهای فقیر، مردم نه بیمه دارند، نه پناهگاهی.  

در ایران، بحران آب و خاک به نقطه اوج رسیده است. در خوزستان، کشاورزانِ بی‌آب، کارون خشکیده را ترک می‌کنند. «علی» که نسل‌ها در کنار رودخانه کشاورزی می‌کرد، حالا در حاشیه شهر اهواز دستفروشی می‌کند: «زمینم مثل پوست پلنگ، ترک‌ترک شده بود… مجبور شدم بگذارمش و برم.» در سیستان‌وبلوچستان، طوفان‌های گردوغبار نفس‌ها را در سینه حبس کرده و روستاها را خالی از سکنه کرده است. سازمان بهداشت جهانی گزارش می‌دهد آلودگی هوا در این منطقه ۱۰ برابر حد مجاز است.  

 اما قوانین بین‌المللی پشت این فاجعه ایستاده‌اند. کنوانسیون ۱۹۵۱ پناهندگان، که پس از جنگ جهانی دوم نوشته شد، «پناهنده» را تنها کسی می‌داند که به‌دلیل «ترس موجه از آزار» فرار می‌کند. این تعریف، پناهندگان اقلیمی را نادیده می‌گیرد. درنتیجه، خانواده‌های آواره نه کمک مالی دریافت می‌کنند، نه حق پناهندگی دارند. «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل، در سال ۲۰۲۳ پیشنهاد ویزای اقلیمی را مطرح کرد، اما کشورهای ثروتمند با آن مخالفت کردند. حتی صندوق جبران خسارات اقلیمی که در cop 28 وعده داده شد، هنوز عملی نشده است.  

بااین‌حال، امید وجود دارد. در هورالعظیم، احیای تالاب‌ها موجب بازگشت پرندگان و کاهش مهاجرت شده است. سازمان‌های مردمی در سیستان با آموزش کشاورزی پایدار، به روستاییان یاد می‌دهند چگونه با کمترین آب محصول برداشت کنند. در سطح جهانی، فعالان محیط‌ زیست از طریق کمپین‌هایی مانند #ClimateRefugeesMatter دولت‌ها را تحت‌فشار گذاشته‌اند تا قوانین را تغییر دهند.