صنایع خلاق و توسعه اقتصادی با تمرکز بر نقش صنایع دستی در اقتصاد خلاق

🔹اصطلاح "صنایع خلاق" به مجموعه گسترده‌ای از فعالیت‌ها  اشاره دارد، که برخی از آن‌ها از قدیمی‌ترین فعالیت‌های تاریخ بشر بوده و برخی نیز با تکنولوژی و ظهور فناوری‌های نوین به وجود آمده‌اند. صنایع خلاق در واقع محل تلاقی هنر، فرهنگ، فناوری و تجارت هستند. 

🔹این صنایع، مشاغلی را توصیف می‌کنند که در قلب خود خلاقیت دارند و با تولید و تجاری‌سازی خلاقیت، ایده‌ها، دانش و اطلاعات، مرتبط هستند. صنایع خلاق چندین زیر بخش دارد که شامل: هنرهای تجسمی، موسیقی، معماری، هنرهای نمایشی، صنایع دستی، طراحی، مد، تبلیغات، ادبیات، بازی‌های رایانه‌ای، فیلم و ویدیو، انیمیشن و رادیو و تلویزیون می‌شود.

🔹"اقتصاد خلاق" نیز یک مفهوم نوظهور و همچنان در حال تکامل است، که مبتنی بر  صنایع خلاق می باشد. به طور کلی می‌توان گفت اقتصاد خلاق چرخه تولید، توزیع و فروش کالاها و خدماتی را در بر دارد، که ایده، خلاقیت و سرمایه فکری، ورودی اصلی اولیه در خلق آن‎ها بوده و  ارزش این محصولات به واسطۀ حقوق مالکیت معنوی حفظ می‌شود.

🔹در سال‌های اخیر اقتصاد خلاق در سطح جهانی اهمیت فزاینده‌ای یافته و با سرعت زیادی در حال رشد است، چراکه صنایع خلاق پتانسیل بازآفرینی اقتصاد و ایجاد اشتغال و ثروت را دارند و حتی کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (آنکتاد)  موضوع "اقتصاد خلاق" را در دستورکار اقتصاد و توسعه جهانی قرار داده است؛ چراکه اقتصاد خلاق یکی از پویاترین بخش‌های اقتصاد دنیا است که فرصت‌های جدیدی را برای کشورهای در حال توسعه فراهم می نماید، تا با تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و جهش به مراتب بالاتر در اقتصاد جهانی با چشم‌انداز دستیابی به توسعه پایدار عمل نمایند. برخی صاحبنظران معتقد هستند، همانگونه که تولید در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نماد توسعه بود، در قرن بیست و یکم، خلاقیت ویژگی تعیین کننده توسعه یافتگی است. 

🔹بر اساس گزارشی تحت عنوان «دورنمای اقتصاد خلاق » در سال 2022 منتشر شده است. در سال 2020، چین بزرگترین‌صادرکننده کالاهای خلاقانه (169 میلیارد دلار) و پس از آن آمریکا (32 میلیارد دلار)، ایتالیا (27 میلیارد دلار)، آلمان (26 میلیارد دلار) و هنگ کنگ (24 میلیارد دلار) رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص دادند. کشورهای توسعه‌یافته به طور قابل توجهی خدمات خلاقانه‌تری نیز نسبت به اقتصادهای در حال توسعه صادر کرده‌اند. در سال 2020، آمریکا و ایرلند به ترتیب با 206 و 174 میلیارد دلار بزرگترین صادرکنندگان خدمات خلاقانه بودند و رتبه‌های بعدی به آلمان (75 میلیارد دلار)، چین (59 میلیارد دلار) و بریتانیا (57 میلیارد دلار) اختصاص یافت. عمدۀ صادرات این خدمات نیز به ترتیب شامل خدمات نرم‌افزاری، تحقیق و توسعه، تبلیغات و تحقیقات بازار، هنرهای سمعی و بصری و خدمات تفریحی و میراث فرهنگی بود.

🔹به اقتصاد خلاق به خصوص در کشورهای لاتین " اقتصاد نارنجی" نیز گفته می شود، که اولین بار توسط ایوان دوکو و فلیپ بویتراگو رسترپو ، نویسندگان کتاب "اقتصاد نارنجی، یک فرصت بی نهایت" ابداع شد. آن‌ها در کتابشان در خصوص وجه تسمیه اقتصاد نارنجی توضیح می دهند، نارنجی رنگدانه‌ای بوده که در مصر باستان برای تزئین مقبره‌های فراعنه استفاده می‌شده و رنگ غالب برای فرهنگ، خلاقیت و هویت است.

🔹صنايع دستي یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین بخش‌های صنایع خلاق است و شاید ملموس ترین مظهر میراث فرهنگی هر کشوری باشد. صنایع دستی به مجموعه ای از «هنر- صنعت‌ها» اطلاق می‌شود، که تمام و یا قسمتی از مراحل اساسی تولید آن به کمک دست و ابزار دستی انجام و منجر به تولید محصولاتی می شود و در هر وجه آن ذوق هنری و خلاقیت فکری سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه‌ای است،که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه  بومی تهیه شده و در چارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی و ذوق و هنر مردم هر منطقه با توجه به میراث قومی آنان ساخته و پرداخته می شود و تاثیر عمیق سنت‌ها و رسوم منطقه‌ای در صنایع دستی به خوبی قابل رویت است. 

🔹در ایران صنایع دستی، غنی، منحصربه فرد و بسیار متنوع است؛ که از تاریخ طولانی ما نشأت می گیرد و همواره نماد اين سرزمين بوده و از ديرباز شهرتي جهاني داشته است که بخش اصیل، بومی و مردمی مهمی از صنایع خلاق ما محسوب می گردد و در فرهنگ ما ریشه دارد و البته دارای ارزش معنوی بسیاری می باشد. انوع فرش و گلیم، زیورآلات، میناکاری، معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌سازی، انواع محصولات فلزی و آلیاژها، حصیربافی، ، سوزن دوزی، خراطی، حکاکی ، پوست و چرم، شیشه‌گری، سفالگری، سرامیک‌کاری، نمدمالی، ملیله‌کاری، چاپ‌های سنتی  از مهمترین صنایع‌دستی کشورمان محسوب می‌شوند.

🔹صنایع دستی به غیر از ویژگی‌های معنوی که اشاره گردید، ویژگی‌های ارزنده دیگری نیز دارا می باشد، که آن را به رکنی مهم در ابعاد اجتماعی و اقتصادی نیز در راستای توسعه بدل ساخته است. در ادامه به توضیح مختصری از این موارد می‌پردازیم:

‏🔹اشتغال زایی: برای راه اندازی اکثر کسب و کارهای صنایع دستی نیازی به سرمایه زیادی نمی‌باشد، دسترسی به مواد اولیه و ابزارآلات کار دشواری نیست و با توجه به اینکه از ابزار و مواد اولیه بومی در تولید به کار می رود، در شرایط تحریم، معمولا تولید با مشکلات تأمین مواد اولیه روبرو نمی شود. از طرفی امکان اشتغال افراد، بدون محدودیت تحصیلی و سنی (در اکثر موارد) امکان‌پذیر است، چراکه مهارت‌ها به شکل تجربی آموخته می شوند. 

🔹در آمد سرانه داخلی: از آنجا که قابلیت ایجاد و توسعه صنایع دستی در کلیه مناطق شهری، روستایی و عشایری، وجود دارد امکان فعال کردن بخش‌های راکد در جامعه و ایجاد شغل در شهرها و روستاهایی که صنعتی نبوده و با مشکل بیکاری روبرو هستند و همچنین به عنوان شغل مکمل می تواند، درآمد سرانه استان‌ها را به خصوص در مناطق محروم افزایش و علاوه بر بالا بردن سطح اشتغال، فقر را در این مناطق کاهش داده تا از نابرابری درآمدی بین استان‌های مختلف کاسته شود . 

🔹ارزش افزوده: صنایع دستی غالبا ارزش افزوده زیادی تولید می کند. مصداق بارز خاک را به هنر کیمیا کنیم را می توانیم در تبدیل پشم به فرش دستباف که به کمک دست‌های توانمند فرش‌بافان کشورمان صورت می گیرد  و سایر گروه های صنایع دستی ملاحظه نماییم، که این نکته مهم می تواند در جهت رشد و توسعه اقصادی و افزایش تولید ناخالص ملی نقش پررنگی ایفا نماید. 

🔹توسعه پایدار : مفهوم پایداری در توسعه در واقع، آینده‌ای را برای جوامع بشری متصور می‌شود که در آن شرایط زندگی و استفاده از منابع، بدون آسیب رساندن به ثبات نظام‌های حیاتی، نیازهای انسان را برطرف می‌سازد و سعی دارد  از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، آلودگی، تغییرات اقلیمی و ... جلوگیری نماید. از آنجا که در فرایند خلق صنایع دستی از منابع طبیعی استفاده می شود و محصولات دست ساز به مانند تولیدات انبوه صنعتی منجر به استفاده بی رویه منابع نمی‌گردند و محصولات تولید شده نیز طبیعی بوده و آثار مخرب زیست محیطی نداشته و به سادگی قادر به بازگشت به طبیعت هستند، لذا گنجاندن صنایع دستی در برنامه‌های توسعه یکی از بهترین گزینه ها برای دستیابی به توسعه پایدار می باشد. 

🔹برابری جنسیتی: از آنجایی که بخش عمده‌ای از کسانی که در صنایع دستی مشغول به فعالیت هستند، زنان می‌باشند و برای بسیاری از آنان به خصوص در مناطق روستایی و عشایری امکان اشتغال و درآمدزایی به اشکال دیگر وجود ندارد، صنایع دستی به یاری زنان شتافته و آن‌ها در مسیر درآمدزایی و کاهش وابستگی مالی تقویت نماید. اگرچه تا رسیدن به برابری جنسیتی راه طولانی را در پیش داریم اما حمایت زنان برای اشتغال بیشتر به صنایع دستی را می توان قدمی در این راه دشوار به شمار آورد.  

🔹گردشگری: صنایع دستی و گردشگری رابطه دو سویه نزدیکی با هم دارند، از طرفی رشد گردشگری منجر به افزایش تقاضا برای صنایع دستی در این بازار شده و از طرفی رشد صنایع دستی به عنوان یکی از کانون‌های مورد توجه گردشگران، رونق گردشگری را به همراه خواهد داشت. در این میان گردشگران نیز در رشد صنایع دستی نقش پررنگی داشته و به مانند سفیران فرهنگی عمل می‌کنند که صنایع دستی را به خود به خارج از مرزها برده و بدون هزینه های بازاریابی و برندینگ به جهان معرفی می نمایند. از طرفی با وجود مسایلی که برای صادرات، به دلیل تحریم های بین المللی وجود دارد، در خصوص جذب گردشگر فرهنگی و معرفی و فروش صنایع دستی به گردشگران می بایست توجه بیشتری معطوف گردد.

🔹اما علیرغم همه مزایایی که این صنعت می‌تواند برای کشور به همراه داشته ‌باشد، اما هنوز هم بازار مربوط به آن یک بازار سنتی است و هنوز توجه به این بخش در ادبیات توسعه و سرمایه گذاری به شکل متمرکز وارد نشده است. این درحالی است که این بخش نیاز به توجه، سرمایه‌گذاری های کلان و تهیه زیرساخت‌های لازم دارد، چراکه عدم برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در این حوزه موجب سودآوری بالا برای واسطه ها  و سودآوری پایین برای صنعتگران و هنرمندان بومی شده ‌است.